door Renz en Thomas Pijnenborgh
Verslag
door Karel Dumon
Thomas Pijnenborgh
Hij heeft zich gespecialiseerd in de leembouw. Met nu 12 jaar ervaring in Nederland en Afrika. Hij werkte eerst voor Tierrafino en aan het eerste strobalenhuis in Nederland te Ouwerkerk. Daarna vertrok hij naar Afrika. Terug in Nederland startte hij het leembedrijf Sebunga voor de vormgeving van het interieur en de aanleg van warmtewanden.
(zie verder: www.sebunga.nl).
Sebunga is een Afrikaans woord voor bouwleem; een harde, kalkhoudende leemsoort.
Hij vertelt ons vooral over zijn ervaringen in Afrika. Dat continent waarover zoveel misinformatie de ronde doet. Oorsprongsgebied van de mensheid en bron van oeroude cultuur. Denk aan Egypte, Ethiopië, West-Afrika, maar ook de granieten steden van Zimbabwe. Met dezelfde celstruktuur als de traditionele dorpen in onze tijd. De archeologie ontdekte sporen van 12.000 jaar oude mijnbouw in Zambia, met gangen waar de gereedschappen nog liggen.
Thomas werkte eerst in Zuid-Afrika aan de bouw van een woonhuis voor een blanke familie. De mensen in het dorp waren verbaasd om hem met leem te zien bouwen. Leem is voor vrouwen, mannen werken met cement, werd er gezegd. Maar de ‘zwartjongens’ met wie hij werkte raakten enthousiast en waren niet meer bij te houden, zo snel als die gingen.
De leem werd gewonnen bij een rivier. Op de plaatsen van erosie zag je goed de verschillende aardlagen. Met een vergunning mocht je er delven. Aan het leemmengsel voegde men ook nog koeienstront toe omdat het vezelrijk is en het een vochtafstotende wand en vloer geeft.
Zijn uitdaging lag in het integreren van de traditionele bouwwijze met modern wooncomfort. Kijken men vroeger bouwde en wat er in het moderne bouwen fout gaat. Huizen van cementblokken, met stalen daken hebben vooral last van een slecht binnenklimaat. De traditionele woningbouw is door de armoede in verval geraakt. Alleen de graal van een koning bezit nog de oude glorie. De mensen die Thomas in Zuid-Afrika tegenkwam, staan wel open voor de toepassing van leem en andere natuurlijke materialen uit de omgeving.
In het volkshuisvestingsprogramma bouwt men huizen van 5 x 5 meter in cement en staal. Maar als mensen uitbreiden zie je weer hout- en leembouw.
In Zuid-Afrika is de inheemse traditie redelijk bewaard gebleven door de strijd tegen de blanke overheersing. In tegenstelling tot Zambia, waar Thomas uiteindelijk belandde en trouwde met een vrouw uit dat land. Daar is door de Engelsen veel minachting aangekweekt onder de zwarte bevolking voor hun eigen tradities. Toch vindt daar nu een soort renaissance plaats van de Afrikaanse cultuur. Kijk bijvoorbeeld naar de landbouw. Veel boeren schakelen over op biologische teelt. Voor de elite sluit dit aan bij de Afrikaanse rennaissance.
Thomas bouwde daar mee aan een nieuwe boerderij voor zijn schoonfamilie. Na het afbranden van hun prachtige koloniale huis kozen zij ervoor om zich op het platteland te vestigen en weer terug te keren naar een meer oorspronkelijke leefwijze. Met meer mogelijkheden voor zelfvoorziening en inkomen. De boerderij is op traditionele wijze gebouwd. Helaas was er niet genoeg geld voor de aanleg van moderne voorzieningen zoals toiletten en zonnepanelen De aarde kan je er direct benutten als goede kwaliteit bouwleem. Hij vond er ook prachtige rode aarde. Er was wel een houtskelet nodig in verband met de grote overspanning. De wanden hadden een dikte van 20 – 25 cm. Het huis heeft geen basement gekregen van cementblokken, wat wel gewenst is om een lemen gebouw duurzaam te maken. In de steden verwerkt men in leemwanden veel afval: plastic flessen, blikjes en autoruiten. Tot zover het Afrikaanse bouwavontuur van Thomas Pijnenborgh.
Renz Pijnenborgh
Hij heeft zich als architect gespecialiseerd in de bouwbiologie en vertelt ons over 25 jaar praktijkervaring met integraal bio-logische architectuur (zie ook: www.archiservice.nl).
In Duitsland is ‘baubiologie’ een begrip en veel mensen weten wat dat inhoudt. Gezond wonen vindt men daar belangrijker dan in Nederland. Hier spreekt men in het algemeen van dubo, duurzaam bouwen, en ligt de nadruk op energiebesparing.
Wat is nu de essentie van bio-logisch bouwen? Een bondige definitie: zodanig bouwen dat de natuurlijke invloeden niet gestoord worden. Ideale situatie: wonen in een tentje op een bergwei. Renz licht dat als volgt toe:
De mens leeft op de aarde in een labiel evenwicht met de natuur. Denk bijvoorbeeld aan klimaatverandering en allerlei soorten straling. Vooral de laatste 100 jaar treedt er door de technische revolutie een versnelling op van nieuwe invloeden die het menselijk lichaam belasten en waaraan de mens zich moeilijk of niet meer kan aanpassen. Dat zien we aan de hedendaagse ziektebeelden, zoals kanker, longaandoeningen, adhd, en andere ziekten van overgevoeligheid en uitputting. Volgens een onderzoek van het RIVM in 1996 is Nederland het vuilste land in Europa. In de 10 jaar daarna is het aantal kinderen met een verminderde longfunctie verdubbeld. Kinderen worden relatief het meeste belast. We weten het al lang. Toch wegen de belangen van de industrie vaak zwaarder. Zo hielden de betonfabrikanten de invoering van een stralingsnorm voor radon tegen.
Wat is nu het antwoord van de bouwbiologie? Het instituut voor Baubiologie van Anton Schneider (IBN) hanteert een lijst met 25 richtlijnen (zie: www.baubiologie.de).
In Nederland is hier moeilijk aan te voldoen. Renz geeft vervolgens aan hoe hij er in zijn projecten vorm aan heeft gegeven. In de begintijd, 25 jaar geleden, ontwierp hij samen met andere toekomstige bewoners het eerste MW2-project in Den Bosch. Wonen en werken geïntegreerd, een diverse bewonersgroep, flexibele en demontabele bouwwijze met uitbreidings-mogelijkheden door o.a. extra heipalen en aanpasbare dakbedekking (epdm).
Het was ook een zelfbouwproject. Men koos voor houten woningen met leem als geluidisolerende wandvulling. In de houten begane grondvloeren werd een isolatielaag van gebakken kleikorrels met leem toegepast. De leembouw was experimenteel want er was nog weinig ‘know how’ en geen leverancier. Renz woont en werkt er nog steeds. Hij heeft de gezondheid en duurzaamheid zelf kunnen ervaren.
Na de MW2-projecten volgden vele andere. Uitgebreid ging Renz in op de experimentele woningen in Ecolonia, Alphen a/d Rijn, waar wandverwarming is toegepast en een natuurlijk ventilatiesysteem (dampopen bouwen). Niemand geloofde dat het een comfortabel én energiezuinig systeem zou zijn. Onderzoek toonde echter aan dat deze woningen het hoogste scoorden in tevreden bewoners en het laagste in energieverbruik. Deze proefneming introduceerde de wandverwarming in Nederland. Nu wordt het veel toegepast.Renz onderbouwt verder zijn principiële keuze voor natuurlijke ventilatie, natuurlijk licht en een installatie-arm gebouw. Hou het simpel. Een bovenlicht met enkel glas zorgt er voor dat bewoners het open zetten als er condensvorming optreedt. Roosters blijven vaak dicht.Licht heeft veel invloed op onze gezondheid. De moderne mens zit veel binnen en heeft een chronisch lichttekort. (lees verder: John Ott en Jacob Libermann). Zorg dus voor veel daglicht in het gebouw. Pas kunstlicht toe met daglichtkwaliteit: gloeilampen zijn goed maar worden van de markt gehaald. Fluoricentielampen geven een slecht lichtspectrum. Bovendien zitten er in spaarlampen veel giftige stoffen zoals kwik. Binnenkort brengt de VIBA-werkgroep ‘Gezond kunstlicht’ een manifest uit met aandachtspunten.Tenslotte nodigt Renz ons uit om vooral eens in woningbouwprojecten te gaan kijken zoals EVA-lanxmeer te Culemborg, de Buitenkans te Almere en de wijk EWP te Purmerend. Daar kun je de resultaten zien – ook stedebouwkundig – van de bouwbiologische benadering en de grote betrokkenheid van bewoners bij de planvorming.
Zie ook: www.debuitenkans.nl, www.ruudenmieke.nl, www.eva-lanxmeer.nl.